Sąd umarłych
Przekonanie, że los dobrych i złych ludzi po śmierci jest całkowicie odmienny, istnieje nie we wszystkich kulturach. Z kolei w tradycjach, w których tego rodzaju rozróżnienie występuje, mechanizm, za sprawą którego dobre dusze trafiają do krainy szczęśliwości, złe zaś do krainy cierpienia, funkcjonuje na różne sposoby. Czasami podział następuje automatycznie, jak na przykład w tradycjach południowej Azji, w których nagromadzono za życia karma decyduje, o tym, czy dusza zmarłego inkarnuje się po raz kolejny w sprzyjających, czy też niesprzyjających okolicznościach, Podobnie religijna koncepcja metempsychozym czyli wędrówki dusz, o której jest mowa zarówno w naukach pitagorejczyków, jak i w starożytnych pismach druidów oraz w literaturze irlandzkiej na bliskie związki z wiarą w nieśmiertelność, a także zakłada pośrednio istnienie sądu nad duszami, którego wyniki decydują o ich przyszłym losie.
W zaratrustryzmie oraz kilku innych religiach zmarli muszą przejść przez most, co okazuje się bardzo łatwe dla dobrych dusz, niebezpieczne trudne zaś dla dusz złych. Także w tym wypadku mechanizm rozstrzygający o losie umarłych ma charakter bezosobowy. Tymczasem podczas sądu umarłych decyzja w sprawie losu danej duszy ma bardziej indywidualny charakter; zmarły przybywa do sali sądowej w zaświatach, w której całe jego dotychczasowe życie podlega osądowi istot boskich lub półboskich.
W dokumentach mezopotamskich kwestia sądu umarłych pojawia się tylko z rzadka. W starożytnym Egipcie inskrypcje grobowe z okresu Starego Państwa nawiązują pośrednio do sądu na tamtym świecie. Teksty religijne z okresu Średniego Państwa (Nauki dla Merikarego) mówią wprost o odbywanym po śmierci sądzie nad grzesznikami, których grzechy zostaną ułożone obok nich jeden na drugim. Inny egipski tekst religijny Księga Umarłych, zawiera magiczne zaklęcia, które miały na celu zagwarantowanie przychylnego osądu zmarłego przed boskim trybunałem. Według tej księgi zmarli wygłaszali ,,spowiedź negatywną", w której stwierdzali, że nie grzeszyli za życia. Sąd nad duszą sprawował Ozyrys (sędzia świata podziemnego), który kładąc na jedną szalkę wagi serce zmarłego, na drugiej zaś pióro, decydował, czy zmarły zasługuje na dostąpienie wiecznej szczęśliwości, czy nie. Dusze, które niepomyślnie przeszły test, były unicestwione przez pożeraczkę umarłych.
Według starożytnych tekstów wedyjskich Indii o tym, kto ze zmarłych mówił prawdę, a kto kłamał decydował sędzia świata podziemnego, król Jama. O ważeniu dobrych i złych uczynków wspominają także późniejsze teksty bramiczne. W chińskim buddyzmie mahajany o losie umarłych rozstrzyga sędzia umarłych (Yen-lo Wang, Yanluo) wraz z innymi chińskimi bóstwami. W japońskim buddyzmie także występuje postać sędziego umarłych, zwanego Enma-o. Zgodnie z naukami chińskiego taoizmu podczas sądu umarłych zapada decyzja o tym, do której z wielu piekielnych lub rajskich krain znanych w chińskiej mitologii trafi ostatecznie dusza.
W świecie starożytnej Grecji cienie zmarłych przebywały w podziemnym królestwie zwanym Hadesem, podczas gdy na Pola Elizejskie trafiali tylko sprawiedliwi. W poematach Homera funkcję zarządcy w świecie podziemnym, przypominają nieco funkcje sędziego umarłych, sprawuję Minos. Wraz z rozwojem doktryny pitagorejskiej wykształciła się koncepcja sądu umarłych, mająca związki z pitagorejską ideą reikarnacji. Orfizm (grecka religia misteryjna) wprowadził do swojego systemu mitologicznego koncepcje sądu umarłych dokonywanego przez Radamantysa, Triptolemosa i Ajakosa, o których Platon mówi w zakończeniu Gorgiasza.
Według nauk wczesnego judaizmu wszystkie czyny umarłych były spisywane, a sąd umarłych rozstrzygał o karze dla grzeszników i nagrodzie dla sprawiedliwych (z których najwyższą było zmartwychwstanie). W chrześcijaństwie sąd szczegółowy ma miejsce za raz po śmierci każdego człowieka, który zostaje albo potępiony, albo nagrodzony, albo według doktryny kościoła katolickiego trafia do czyśćca. Według doktryny innych kościołów chrześcijańskich Sąd Ostateczny odbędzie się podczas Powtórnego Przyjścia Chrystusa. Sprawiedliwi zostaną wynagrodzeni a złe dusze zostaną na zawsze unicestwione. W Islamie koncepcja bliskiego dnia sądu pochodzi głównie z literatury żydowskiej; według Koranu podczas sądu dusz następuje ważenie na wadze dobrych i złych uczynków, co decyduje o tym, czy dusze spotka wieczna nagroda, czy kara.
Patrz też: Księgi w niebie Księga umarłych