Niejasne są początki historyczne ruchu zwanego wolnomularstwem. W legendach wolnomularskich można odnaleźć opowieści wywodzące ruch od średniowiecznych zakonów rycerskich, od króla Salomona czy wręcz od biblijnego Adama. Wolnomularstwo jest ukazawane jako potężny strażnik starożytnej wiedzy, towarzyszący ludzkości od zarania dziejów.
Pierwsze pewne informacje o istnieniu lóż masonów pochodzą z końca XVII wieku z Wysp Brytyjskich. Jako bezpośrednich poprzedników nowożytnych wolnomularzy wskazuje się średniowieczne cechy mularzy - zatrudnionych przy budowie wielkich gotyckich katedr. Wolnomularze przejeli podział członków od cechów.
Średniowieczni mularze wędrowali przez całą Europę. Z tego względu mieli liczne kontakty na całym kontynencie. Jak wszystkie średniowieczne korporacje rzemieślnicze, tworzyli instytucję łączącą w sobie aspekty zawodowe, religijne i militarne. Zasilali oddziały milicji miejskich i mieli prawo do noszenia broni. Wolnomularstwo na pamiątke tego używa szpad.
Wspomnieniem po rzemieślniczym charakterze pierwszych lóż są symbole narzędzi używane we współczesnej masonerii : cyrkiel, fartuszek murarski, kielnia, młotek. Tylko mistrzów murarskich dopuszczano do wszystkich sekretów trudnej sztuki wznoszenia monumentalnych kościołów. Ważne narady cechu odbywały się w tajemnicy. Tajemniczość i skłonność do izolowania się od świata przeszła później do rytuałów masońskich.
Z początkami masonerii związane są renesansowe stowarzyszenia hermetyczne - grupujące naukowców, myślicieli i artystów. Wśród nich wymienia się bractwo założone przez Christiana Rozenkreutza - różokrzyżowców oraz tajne stowarzyszenia okultystyczne w Europie XVII i XVIII wieku.
Według biblijnego opisu świątynia Salomona miała dwie najważniejsze kolumny : JAKIM(A) i BOA. We wnętrzu światyni przebywał Bóg - ta symbolika została przyjęta przez loże wolnomularskie.